رهنمود های اخلاقی امام رضا علیه السلام (7)

بسم الله...

ارج نهادن به مستضعفان و مواسات با آنها یکى از نمودارترین خصلت هاى روحى امام رضا علیه السلام بود که به این خصیصه سترک و شکوهمند اخلاقى تا واپسین لحظات عمر خویش سخت پاى بند بود و مى دانست و نیز مى خواست به سردمداران و دولتمردان و اصولاً به همه انسانها اعلام کند که در طریق رسیدن به سعادت و نیکبختى دنیا و آخرت باید درد و رنج توان ربودگان و بینوایان را فراموش نکرد؛ وگرنه باید جامعه انسانى در انتظار سقوط و نابودى آغوش بگشاید و آماده هر گونه بلا و آسیبهاى سخت دنیا و آخرت باشد.

از یاسر، خادم امام رضا علیه السلام روایت شده است:
آن گاه که مسافت میان ما تا طوس هفت منزل راه بود، ابوالحسن على بن موسى الرضا علیه السلام بیمار شد، و سرانجام به طوس در آمدیم وبیمارى آن حضرت رو به شدت نهاد، و چند روزى در طوس ماندیم. مأمون روزى دو نوبت به بهانه عیادت نزد آن حضرت مى آمد. در واپسین روز حیات آن حضرت که امام رضا علیه السلام در آن روز از دنیا رفت، دچار ضعف شدیدى بود، پس از آن که نماز ظهر را اقامه نمود ...
... به من فرمود: آیا مردم ناهار خوردند؟
عرض کردم: سرورمن! با چنین حالى که شما در آن به سر مى برید چه کسى حاضر است غذا صرف کند؟
امام رضا علیه السلام از جاى برخاست و فرمود: سفره و غذا را آماده سازید...
... همه خادمان و اطرافیان را بلااستثنا کنار سفره نشاند ونسبت به تمام آنها اظهار تفقّد مى فرمود، و فرد فرد آنان را مشمول توجّه قرار مى داد. وقتى مردها از تناول غذا فارغ شدند دستور داد براى زنان غذا بفرستند. غذا براى زنها فرستادند و آن گاه که آنها نیز غذا صرف کردند ضعفِ مزاجِ امام علیه السلام آن چنان شدید گشت که بیهوش شد و فریاد و شیون بلند شد.

تحلیل روانى حالت عجب و خودپسندى و غائله هاى سوء آن

در طى حدیثى که از امام رضا علیه السلام روایت شده است آن حضرت درجات و آثار و غائله هاى سوء عجب و خودپسندى وعشق به خویش را گزارش فرمود، ودر حقیقت به تحلیل روانى این رذیلت اخلاقى پرداخت:
احمد بن نجم راجع به عجبى که اعمال و کردارها و کوششهاى انسان رابه تباهى مى کشاند از امام رضا علیه السلام سؤال کرد.
امام علیه السلام در پاسخ فرمود:
عجب داراى مرتب و درجات و آثار گونه گون روانى است: یکى از آن درجات این است که از رهگذر وجود این حالت در انسان، اعمال زشت و کردارهاى نادرست از دیدگاه یک فرد معجب آن چنان با زیورهاى پوشالى و پندارى آراسته مى شود که آنها را خوش و زیبا و درست تلقى مى کند و تصور مى کند که فردى درست کار و نیکوکردار است، وهر عمل زشتى را که انجام مى دهد آنها را از نظر روانى زیبا وپسندیده و نیکو برمى شمارد. دیگر آن که فردِ مُعجِب حتى در ایمان به پروردگارش گرفتار خودپسندى مى شود و در برابر خدا به خود مى بالد که به او ایمان دارد، و بر خدا به خاطرِ ایمانش منّت مى گذارد و از او طلبکار مى شود! در حالی که خداى راست که بر او منّت نهد و از این که او را به نعمت ایمان برخوردار ساخته است بر او منّت گذارد.
امام رضا علیه السلام در طى این عبارات کوتاه حالات روانى یک فرد معجب را براى ما تفسیر فرموده است که او آن چنان در حب و عشق به خویشتن به سر مى برد و آن قدر در علاقه به خود و پسند خویشتن گرفتار ترکتازى و توسنى مى گرددـکه نه تنها خود را برتر از دیگران مى داند و بر آنها منّت مى گذاردـتصور مى کند که چون به خدا ایمان دارد باید بر او منت نهاده و مى پندارد که حتى مى تواند پروردگارش را مشمول منّت و احساس خود قرار دهد!
چنین پندارى را نباید جز به عنوان یک تصور جنون آمیز به چیز دیگرى تلقى کرد، و به عبارت دیگر؛ این حالت ناهنجار روانى همان حالتى است که در روانشناسى معاصر از آن به نارسیسیسم ( Narcissism ) تعبیر مى شود که فرد درحب به خویشتن تا آن جا پیشروى مى کند که عاشق خود مى گردد و گرفتار شیفتگى و دلدادگى نسبت به خود مى شود، و خویشتن را تا سر حد پرستش دوست مى دارد.
اصولاً فردى که به بیمارى روانى عجب و خود دوستى مفرط مبتلاست گناهان و جرمهاى سنگین راـکه خود مرتکب آنها مى شودـخُرْد و ناچیز مى شمارد، و احسانهاى ریز و اندک را کلان و بزرگ و فزون از حد تلقى مى کند. و کارهاى زشتى را که دستش بدانها آلوده است به عهده فراموشى مى سپارد، و این انحراف روانى تا آن جا جلو مى رود که او خیر و خوبى را شر و بدى ، و شر و بدى را خیر و خوبى معرفى مى کند، و از درون خیر و نیکى ، شر و بدى را برسر پا مى کند، و بر چهره خیر نقاب شر، و بر سیماى شر ماسک خیر را مى پوشاند.
یک فرد خودپسند ـ چون دچار غرور نیز مى باشد و تا حد خودپرستى خویشتن را دوست مى دارد ـ حتى خود را فریب مى دهد؛ لذا در فضایى از اوهام زندگانى مى کند و با مصالحى تهى از واقعیّت، این فضا را براى خود معمارى مى نماید و سرانجام در یک پرتگاهى پیش بینى نشده سقوط مى کند، و آن چنان شخصیت روانى اش تباه مى گردد که اعاده سلامت آن سخت دشوار و احیاناً غیر ممکن خواهد گشت.
نبى اکرم صلى الله علیه و آله و سلم سه چیز را عامل نابودى شخصیت انسان برشمرده که یکى از آنها عبارت از عجب انسان به خویشتن، یعنى خود پسندى و خویشتن پرستى است.
سخن امام رضا علیه السلام این نکته را بازگو مى کند که فرد مُعجب را باید به خاطر عُجب و نیکو پنداشتن اعمالش یک فرد نابسامان از نظر روانى دانست؛ چرا که او ره گم کرده و با عینک عجب و خودپسندی، زشت را زیبا مى بیند، وچاه را راهى هموار مشاهده مى کند.

ادامه دارد...